-στα λόγια ο Νίκος Σταϊκούλης
Η παραίτηση είναι η στάση των ατόμων που λένε: «Οι άλλοι μπορούν αυτό που εγώ δεν μπορώ». Η θεωρία που σας παρουσιάζω είναι το ακριβώς αντίθετο της παραίτησης, γιατί διακηρύσσει: Δεν υπάρχει πραγματικότητα παρά μόνο στη δράση. Πηγαίνει μάλιστα ακόμα πιο πέρα, προσθέτοντας: ο άνθρωπος δεν είναι τίποτε άλλο παρά η προβολή του, δεν υπάρχει παρά στο μέτρο που πραγματώνει τον εαυτό του, επομένως δεν είναι τίποτε άλλο παρά το σύνολο των πράξεών του, τίποτε άλλο παρά η ζωή του.
Στις 29 Οκτωβρίου 1945, ημέρα Δευτέρα, ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ έδινε στο Παρίσι μια διάλεξη. Στην ομιλία του, που παρακολουθούσαν σημαντικοί διανοητές της εποχής, εξέθεσε διεξοδικά τις θέσεις του ρεύματος του υπαρξισμού, που είχε αρχίσει να γοητεύει την περίοδο εκείνη μεγάλο αριθμό ανθρώπων, και επιχείρησε να απαντήσει σε διάφορες κατηγορίες που είχαν κατά καιρούς απαγγελθεί κατά της υπαρξιστικής φιλοσοφίας. Ένα χρόνο αργότερα το ίδιο κείμενο της διάλεξης αυτής, ελάχιστα επεξεργασμένο, μεταφέρθηκε στο χαρτί και κυκλοφόρησε ως βιβλίο με τον τίτλο «Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός». 75 χρόνια μετά, οι εκδόσεις Δώμα εκδίδουν και πάλι το κείμενο αυτό, εκπληρώνοντας το ρόλο της σειράς τους «Τα στοιχειώδη», και η αίσθηση που μένει όταν κλείνεις το βιβλίο είναι ότι χθες βράδυ ήσουν κάπου στο κέντρο της πόλης και άκουγες τον Σαρτρ να σου μιλά για πράγματα που καίνε το μυαλό σου σ ή μ ε ρ α.
Το κείμενο είναι εξαιρετικό. Ξέρω, δεν περιμένατε να διαβάσετε κάτι διαφορετικό για έναν στοχαστή και λογοτέχνη αυτού του μεγέθους, αλλά έπρεπε να το πω. Ο Σαρτρ ξεκινά την ομιλία του αναφέροντας τους λόγους για τους οποίους την διοργάνωσε, ποια θέματα πρόκειται να εκθέσει και ποιες θέσεις πρόκειται να υποστηρίξει. Από το σημείο αυτό ξεκινά να ξεδιπλώνει ένα χείμαρρο διαλεκτικής ικανότητας με λόγο ζωντανό, παραδείγματα, ενδιαφέρουσες αφηγήσεις και ιστορίες, επιχειρήματα. Μέσα στο κείμενο υποστηρίζει μερικές από τις πιο διαδεδομένες θέσεις του, αναφέρει τους σημαντικότερους ίσως αφορισμούς του σχετικά με τη φιλοσοφία του και τοποθετεί τον υπαρξισμό στο χάρτη με τις μεγαλύτερες σχολές σκέψεις του κόσμου. Παράλληλα, μιλώντας για την αγωνία, την παραίτηση, την απελπισία του σύγχρονου ανθρώπου, καταφέρνει με έναν τρόπο οριακά μαγικό να αγκαλιάσει τις βαθύτερες σκέψεις μας, να τις φέρει μπροστά μας στο τραπέζι και να μας κάνει να τις εξετάσουμε με μια στάση ήρεμη, καταφατική και διαυγή.
Απαντώντας, ακόμη, στις αντιρρήσεις που προβάλλονται κατά του υπαρξισμού, αναδεικνύει τον τελευταίο σαν μια φιλοσοφία που έρχεται για να απελευθερώσει τον άνθρωπο, αλλά ταυτόχρονα να τον φέρει μπροστά στην ευθύνη του, μπροστά στο βάρος των επιλογών του και στον τρόμο που συνεπάγεται του να είναι κανείς απολύτως ανεξάρτητος και υπαίτιος για την ύπαρξή του. Στο τέλος, ακολουθεί επίσης ένα κομμάτι ερωτήσεων και παρατηρήσεων των παρευρισκομένων και απαντήσεων του Σαρτρ, σχετικά με τα όσα υποστηρίχθηκαν στη διάλεξη αυτή.
Η γλώσσα που χρησιμοποιείται από τον Σαρτρ, παρόλο που πρόκειται για μια διάλεξη με θέμα ένα φιλοσοφικό κίνημα, είναι πάρα πολύ κατανοητή και ζωντανή. Αν και δεν λείπουν σε ορισμένες περιπτώσεις μερικοί τεχνικοί όροι, οι λέξεις μέσα στην ομιλία είναι καθημερινές, κι αν δεν είναι ή αν δίνονται με μια αυστηρά φιλοσοφική χροιά, τότε εξηγούνται και μάλιστα πολύ παραστατικά. Η διάλεξη είναι γεμάτη με παραδείγματα, με καθημερινές καταστάσεις, με ιστορικά παραδείγματα, πράγμα που κάνει την όλη αφήγηση να έχει έναν παλμό όμοιο με αυτόν που έχει μια συζήτηση ανάμεσα σε δυο φίλους. Ο Σαρτρ έχει μια απίστευτη αμεσότητα με το κοινό, μια αμεσότητα που σε καθηλώνει σαν να βρίσκεσαι εκεί την ώρα που μιλάει, χωρίς όμως να ευτελίζει καθόλου τη σημασία των όρων που πραγματεύεται.
Στα υπόλοιπα χαρακτηριστικά, το βιβλίο εξωτερικά είναι διαμάντι, με ένα εξαιρετικό γήινο εξώφυλλο (που υπερβαίνει το σώμα του βιβλίου) και χαρακτικό από τον Γιώργο Μακρή, μέγεθος-θέση τίτλου και υλικό, ιδανικές επιλογές. Το εσωτερικό του είναι εξίσου ζεστό και καλοστημένο, διανθισμένο με υποσημειώσεις και πλαϊνούς τίτλους για να μη χάνεται ο αναγνώστης, αφού το κείμενο είναι μονοκόμματο. Οι παύσεις ανάμεσα στις ενότητες ξεκουράζουν και δίνουν τον απαραίτητο χώρο στο μάτι του αναγνώστη, η γραμματοσειρά, η πλάγια γραφή και οι παρενθετικές παύλες αποτελούν έναν άψογο συνδυασμό επιλογών, ενώ τέλος, το κείμενο ενισχύεται από έναν αποτελεσματικό πρόλογο που μεταδίδει την ατμόσφαιρα και πληροφορεί τον αναγνώστη για τις συνθήκες της διάλεξης αλλά και για το κλίμα της εποχής.
Το bottom line: Το «Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός» είναι ένα βιβλίο-εισαγωγή σε ένα φιλοσοφικό σύμπαν που έχει διαμορφώσει τον σύγχρονο τρόπο σκέψης. Είναι τόσο ζωντανός και ξεκούραστος ο λόγος του που, αν το πιάσεις στα χέρια σου, δεν σου αφήνει επιλογή παρά να θ ε ς να το διαβάσεις. Και, ειλικρινά, με εξώφυλλο όπως αυτό και μια τέτοια επιμέλεια, είναι σίγουρο πως θα το πιάσεις στα χέρια σου.
στίξη 