-στα λόγια η Νεφέλη Γκογκώτση
Δεν έχει περάσει πολύς καιρός από όταν ανακοινώθηκε ότι ο κ Allen, ένας καλλιτέχνης στο Κολοράντο των ΗΠΑ κέρδισε το πρώτο βραβείο σε διαγωνισμό ζωγραφικής με έργο φτιαγμένο από λογισμικό ΑΙ. Σχεδόν ταυτόχρονα, χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (μεταξύ των οποίων και διασημότητες) δοκίμαζαν ένα άλλο λογισμικό ΑΙ, το Lensa, το οποίο παράγει πρωτότυπα πορτραίτα βασισμένο σε φωτογραφίες σέλφι. Άλλος ένας τίτλος ειδήσεων στο ήδη ξέχειλο feed μας, ή μια απειλή για την τέχνη;
ΑΙ και Πνευματικά Δικαιώματα
Η χρήση λογισμικών ΑΙ δεν είναι κάτι καινούργιο- ούτε στον τομέα της τέχνης, ούτε και σε άλλους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Εκείνο που έχει καταστήσει αυτά τα νέα προγράμματα (DALL-E 2, Midjourney και Stable Diffusion) τόσο ριζοσπαστικά –και αμφιλεγόμενα– είναι ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούν: ο χρήστης εισάγει κείμενο σε μορφή προτάσεων, και το λογισμικό αναζητεί στο ελεύθερο διαδίκτυο εικόνες που ταιριάζουν στην ακολουθία των λέξεων, συνθέτοντας μια νέα εικόνα που συνδυάζει στοιχεία από τα εκατοντάδες χιλιάδες αποτελέσματα. Η όλη διαδικασία διαρκεί λίγα δευτερόλεπτα.
Στην περίπτωση του καλλιτέχνη από το Κολοράντο, που αναφέραμε πιο πάνω, ο ίδιος δεν θεωρεί ότι έκανε κάτι αθέμιτο, όμως πολλοί άλλοι, συμμετέχοντες και ενδιαφερόμενοι, δεν έχουν την ίδια άποψη. Η συζήτηση μεταφέρθηκε στο twitter, χώρος γνωστός για το εφήμερο των θεματικών του, όμως το συγκεκριμένο θέμα κρύβει στον πυρήνα της βαθιά ερωτήματα: Τι είναι τέχνη και τι δικαιούται να φέρει το όνομα της; Ποιο είναι το μέλλον της;
Παρατήρησα τα έργα που έχουν δημιουργηθεί από το ΑΙ: αδιαμφισβήτητα εξαιρετικής τεχνικής και σύνθεσης, αποπνέουν μια απόκοσμη, άχρονη ατμόσφαιρα. Με μια πρόταση, θα έλεγα ότι είναι ταυτόχρονα οικεία και ξένα, σαν μια προσπάθεια αναπαράστασης κόμικ της δεκαετίας του ’70 –σε ακραία στυλιζαρισμένη εκδοχή. Είναι όμως τέχνη; Και ποιος είναι ο δημιουργός τους-ο εντολέας ή το λογισμικό; Ή μήπως κάποιος άλλος;
Αυτή η αίσθηση οικειότητας είναι αναμενόμενη, καθώς το ΑΙ χρησιμοποιεί υλικό –φωτογραφίες, εικόνες, clipart, έργα καλλιτεχνών– που είναι ήδη αναρτημένα στο ίντερνετ. Δεν χρειάζεται μεγάλη φαντασία για να καταλήξει κάποιος στο συμπέρασμα ότι αυτή η τακτική μπορεί να θεωρηθεί μια υψηλής ποιότητας κλοπή πνευματικών δικαιωμάτων- πολλοί συμμερίζονται αυτή την άποψη. Πάνω σε αυτό το επιχείρημα εξάλλου, η Getty Images μήνυσε την Stable Diffusion για παράνομη κατοχή και εκμετάλλευση του αρχείου της– μια άκρως ενδιαφέρουσα εξέλιξη, η οποία θα επηρεάσει τον τρόπο λειτουργίας αυτών των προγραμμάτων στο μέλλον. Τα λογισμικά που υπάρχουν πλέον, βέβαια, δεν περιορίζονται μόνο στον τομέα των εικαστικών τεχνών –μπορούν να συνθέσουν παντός είδους κείμενα-ποιήματα, δοκίμια, διηγήσεις– να γράψουν ένα μουσικό κομμάτι, να σχεδιάσουν ένα τρισδιάστατο γλυπτό. Όλα αυτά είναι εφικτά, χωρίς να προδίδεται εάν ο δημιουργός του έργου ήταν άνθρωπος ή λογισμικό.
ΑΙ και Μισογυνισμός
Το δε πρόγραμμα Lensa, εκείνο της παραγωγής πορτραίτων που αναφέραμε, είναι ένοχο για ένα ακόμα ατόπημα: τον μισογυνισμό. Σύμφωνα με άρθρο του Guardian, τα γυναικεία πορτραίτα που συνθέτει έχουν μερικές άβολες ομοιότητες: νεανικές επιδερμίδες, ημίγυμνα σώματα, σέξι πόζες, μεγάλα στήθη και σώματα-κλεψύδρες –μάλιστα ανεξάρτητα από την προσφερόμενες σέλφι που δίνει η χρήστης. Όταν, μάλιστα, αναρτάται το πρόσωπο ενός ατόμου κολλημένου σε φωτογραφίες γυμνών μοντέλων, το Lensa παράγει μαζικά πορνογραφικό υλικό –άρα οι κίνδυνοι εξαπάτησης και deepfake, χωρίς την γνώση και συναίνεση των υποκειμένων, πολλαπλασιάζονται. Το Guardian έκανε το υπέρτατο πείραμα: ανέβασε φωτογραφίες της Emilia Earhart, για να λάβει μια απεικόνιση της διάσημης φεμινίστριας αεροπόρου, όπου σκύβει γυμνόστηθη πάνω από ένα κρεβάτι, με κόκκινα χείλη και ανακατεμένα μαλλιά. Έτσι βλέπει το ΑΙ τις γυναίκες; Μην βιαστείτε να καταδικάσετε τον αλγόριθμο: το Lensa είναι φτιαγμένο κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση των δημιουργών του: αποτελεί έργο ανθρώπων. Παρά τα φαινομενικά βήματα προς την αποβολή του, τα πορτραίτα του Lensa αποτελούν –άλλη μία– απόδειξη του πανταχού παρόντος μισογυνισμού της ανθρώπινης διανόησης. Η χρήσης τους απλώς διαιωνίζει ένα ήδη υπάρχον πρόβλημα.
ΑΙ και Τέχνη
Σαν κερασάκι στην τούρτα, όταν ο νικητής του διαγωνισμού ερωτήθηκε από τους NYT για την στάση που οφείλουν να τηρήσουν οι καλλιτέχνες απέναντι σε αυτά τα λογισμικά, η απάντηση του ήταν: «Πρέπει να ξεπεράσουν τις αντιρρήσεις τους. Αυτό [το λογισμικό] δεν πρόκειται να σταματήσει. Η τέχνη πέθανε, φίλε. Τελείωσε. Το ΑΙ νίκησε. Οι άνθρωποι έχασαν».
Μόλις διάβασα την παραπάνω δήλωση, είχα μια ενστικτώδη αντίδραση αποστροφής –και μετά μια βαθιά λύπη. Θεωρώντας τον εαυτό μου φύση καλλιτεχνική, και έχοντας καταπιαστεί κατά καιρούς με project διαφόρων ειδών, ανησύχησα για αυτές τις εξελίξεις. Ναι, η Getty Images μήνυσε την Stable Diffusion για να υπερασπιστεί το υλικό της, όμως δεν μπορεί κάποιος παρά να αναρωτηθεί, τι γίνεται με τους ανεξάρτητους καλλιτέχνες; Τους μικρούς παραγωγούς, σχεδιαστές, συνθέτες που δεν έχουν τα μέσα ή τους πόρους να αντιταχθούν στην εκμετάλλευση του έργου τους, για την οποία εξάλλου δεν έδωσαν την συγκατάθεση τους –ούτε και λαμβάνουν αποζημίωση για αυτό.
Αν πρέπει όντως να δεχτούμε τον αφορισμό του κ. Allen, ότι η τέχνη πέθανε, πρέπει μαζί με την τέχνη, να θρηνήσουμε και το χαμό ενός κομματιού της ανθρώπινης υπόστασης μας, ενός κομματιού που συνδέεται με την ψυχισμό και την θνητότητα μας. Για να παραφράσω τον Μπρεχτ, η τέχνη είναι και καθρέπτης και σφυρί απέναντι στην πραγματικότητα. Και τέχνη αποκομμένη από το κοινωνικό της περιβάλλον δεν μπορεί να υπάρξει.
Οπότε τι είναι αυτό που κάνει ένα τέχνημα, τέχνη; Θα μπορούσα να αραδιάσω πολλούς και σύνθετους ορισμούς, όμως επιλέγω να προσεγγίσω το πράγμα βιωματικά. Θα έλεγα, λοιπόν, ότι τέχνη είναι το έργο που προκύπτει από την ανθρώπινη εμπειρία, και απευθύνεται σε αυτή. Και εξηγώ: τα τεχνήματα που κουβαλούν εντός τους ένα κομμάτι της ψυχής του δημιουργού τους, και εκθέτονται μπροστά στο κοινωνικό σύνολο –ναι, αυτά είναι τέχνη.
Υπάρχουν πολλά, πάρα πολλά παραδείγματα έργων τα οποία, παρά την εξαιρετικά ειδική κοινωνικοπολιτική τοποθέτηση από τον δημιουργό τους, καταφέρνουν να αγγίξουν μια διαχρονική ανθρώπινη ευαισθησία. Από το Έπος του Γκιλγκαμές, στα έργα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, στις συνθέσεις Ευρωπαίων μουσικών, στην Γκερνίκα του Πικάσσο, στον Πολίτη Κέιν (1941), στις περφόρμανς της Μαρίνα Αμπράμοβιτς –η διαδρομή της τέχνης παρουσιάζει μια συνεχή προσπάθεια ενσυναίσθησης και μοιράσματος. Είναι ιστορίες που λέει το ανθρώπινο γένος στον εαυτό του πριν πέσει για ύπνο, για να μην φοβάται το σκοτάδι. Όταν όμως αφαιρέσεις τον ανθρώπινο παράγοντα, όταν το έργο παρασκευάζεται από ένα λογισμικό, το όποιο επεξεργάζεται την ανθρώπινη εμπειρία από δεύτερο χέρι, τι έχεις; Την στιλιστική αρτιότητα μιας ταπετσαρίας –όμορφης, αλλά κενής ψυχισμού.
Μαζί με την κενότητα έρχεται η ομοιογένεια. Η εκτεταμένη χρήση αυτών των λογισμικών θέτει σε κίνδυνο την καλλιτεχνική εξέλιξη και την ανάπτυξη διαφορετικών αισθητικών ρυθμών. Οι εικόνες ΑΙ που κυκλοφορούν κινούνται σε παρόμοιο ύφος (εκείνο της εξεζητημένης lo-fi ιντερνετικής νοσταλγίας, αν μπορεί να συνοψιστεί σε πέντε λέξεις), και σίγουρα θα διαμορφώσουν τις τάσεις για την καλλιτεχνική δημιουργία στα επόμενα χρόνια –λόγω δημοφιλίας και μαζικότητας της παραγωγής τους. Αφήνεται έτσι χώρος για πειραματισμό και ανάπτυξη προσωπικού στυλ για τους ανεξάρτητους καλλιτέχνες; Σίγουρα λιγότερος από τον ήδη περιορισμένο.
Οπότε προκύπτει το ερώτημα: έχουν τα ΑΙ να προσφέρουν κάτι καινοτόμο ή έστω πρωτότυπο στο καλλιτεχνικό χώρο; τολμώ να πω πως όχι, δεδομένου ότι τα προϊόντα του είναι ένας υψηλής ποιότητας και ταχύτητας συγκερασμός υπαρχόντων δημιουργημάτων: ένα κολλάζ εκατομμυρίων αποκομμάτων. Αν λάβουμε δε υπόψιν και την προβληματική προδιάθεση με την οποία πολλά είναι προγραμματισμένα (θυμηθείτε τα μισογυνιστικά πορτραίτα που αναφέραμε πιο πάνω), αποτελούν ένα βήμα πίσω για την πολυφωνία που διεκδίκησαν γενιές και γενιές ακτιβιστών –γυναικών, έγχρωμων, LGBTQ- και για την ορατότητα που επιτέλους μπορούν να απολαύσουν στο πεδίο της τέχνης.
Οπότε, τι κάνουμε με τα ΑΙ; Είναι τέχνη ή λογοκλοπή; Άλλο ένα εργαλείο στα χέρια των δημιουργών, το οποίο δεν έχει γίνει ακόμα αποδεκτό από τους παλιούς (όπως η φωτογραφία με την ζωγραφική τον 19ο αιώνα) ή η γραμμή του τέρματος για την ανθρώπινη έκφραση; Πως θα κινηθεί η νομοθεσία μπροστά σε αυτό το νέο μέσο- ποιος θα μπορεί να τα χρησιμοποιεί και υπό ποιες συνθήκες; Μένει να δούμε. Εγώ όμως φοβάμαι την στιγμή που το ανθρώπινο γένος θα αφήσει τις ιστορίες του να πλάθονται από μηχανές.
-φωτογραφίες από Pinterest–
στίξη 